بانجو؛ سازی زنگدار با طنین خاص
در میان انبوه سازهای زهی، بانجو با طنین خاص و زنگدار خود، گویی داستانی متفاوت را روایت میکند. این ساز، که بسیاری آن را با صدای شاد و پرانرژی موسیقی کانتری و بلوگرس می‌شناسند، فراتر از یک ابزار موسیقایی ساده است؛ بانجو نمادی از فرهنگ‌ها، تاریخ‌ها و احساسات عمیقی است که در نت‌هایش جاری‌ست. اما بانجو چیست و چه رازی در پسِ ساختار ساز بانجو (Banjo) نهفته است که صدایی چنین متمایز تولید میکند؟ در این مقاله از “مجله موسیقی آکورد”، قصد داریم به معرفی ساز بانجو بپردازیم و از تاریخچه این ساز در قاره‌ای دیگر تا حضور پررنگش در سبکهای گوناگون موسیقی، ابعاد مختلف این ساز را بررسی کنیم. هدف ما آشنایی کامل شما با این ساز، از سردسته تا تشدید کننده (resonator)، و کشف جایگاه ویژه آن در میان علاقه‌مندان به موسیقی است.
فهرست مطالب
تاریخچه ساز بانجو: سفری از آفریقا تا آمریکا
تاریخچه ساز بانجو به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد و ریشه‌های عمیقی در فرهنگ‌های موسیقایی آفریقای غربی دارد. سازهای اولیه‌ای که شباهت زیادی به بانجو داشتند، از سازهای محلی آفریقایی مانند “آکونتیگ” یا “کوورا” الهام گرفته بودند. این سازها معمولاً از یک کدوی خشک شده یا پوسته حیوانی به عنوان بدنه صوتی و یک دسته چوبی ساده تشکیل می‌شدند و با سیم‌هایی از جنس روده حیوانات یا الیاف گیاهی نواخته می‌شدند.
با ورود بردگان آفریقایی به قاره آمریکا در قرن ۱۷ و ۱۸ میلادی، این سازها نیز به همراه فرهنگ و موسیقی آن‌ها به دنیای جدید راه یافتند. در میان بردگان، این سازها وسیله‌ای برای حفظ هویت فرهنگی و بیان احساسات بودند. نام “بانجو” احتمالاً برگرفته از واژه‌هایی مانند “بانزا” (banza) یا “مبانزا” (mbanza) در زبان‌های آفریقایی است.
در اوایل قرن نوزدهم، بانجو به تدریج در جامعه سفیدپوستان آمریکا نیز محبوبیت پیدا کرد، به ویژه از طریق نمایش‌های “مینسترل شو” (Minstrel Shows) که در آن‌ها نوازندگان سفیدپوست با تقلید از موسیقی و فرهنگ آفریقایی-آمریکایی به اجرای برنامه می‌پرداختند. جوئل واکر سوئینی (Joel Walker Sweeney)، یک نوازنده سفیدپوست، نقش مهمی در رواج بانجو پنج سیم در دهه ۱۸۳۰ ایفا کرد. او را اغلب به عنوان کسی که سیم پنجم (کوتاه و بدون فرت) را به بانجو اضافه کرد، می‌شناسند، هرچند شواهدی مبنی بر وجود این سیم در برخی از بانجوهای آفریقایی اولیه نیز وجود دارد.
پس از جنگ داخلی آمریکا، بانجو به یکی از محبوب‌ترین سازها در این کشور تبدیل شد و نوازندگان آن شروع به توسعه تکنیکهای پیچیده‌تری کردند. در قرن بیستم، با ظهور سبک‌هایی مانند جز، بلوز، و سپس کانتری و بلوگرس، بانجو جایگاه خود را به عنوان یک ساز محوری تثبیت کرد و به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت موسیقی آمریکایی تبدیل شد.
بانجو سازی شاد است. باعث می‌شود بخندی. و دلت بخواهد برقصی.
ساختار ساز بانجو (Banjo): آشنایی با اجزا
برای درک بهتر بانجو، باید با اجزای تشکیل‌دهنده آن آشنا شویم. ساختار ساز بانجو (Banjo) منحصربه‌فرد است و ترکیبی از ویژگی‌های سازهای زهی و کوبه‌ای را در خود جای داده است.
جنس ساز
بانجوها عمدتاً از چوب و فلز ساخته می‌شوند. حلقه ریم (rim) که بدنه اصلی ساز را تشکیل می‌دهد، معمولاً از چوب افرا یا سایر چوب‌های سخت ساخته می‌شود. بخش‌های فلزی شامل براکت‌ها، حلقه تنش (tension hoop)، سردسته و گوشی‌ها هستند. پوست یا “سر” بانجو که وظیفه تشدید صدا را بر عهده دارد، در گذشته از پوست حیوانات ساخته می‌شد، اما امروزه بیشتر از مواد مصنوعی مانند مایلار (Mylar) استفاده می‌شود که پایداری و ثبات بیشتری دارند.
سردسته و گوشی‌ها (تنظیم کننده‌ها)
سردسته (Peghead) بخش بالایی دسته بانجو است که گوشی‌ها یا تنظیم کننده‌ها (Tuners) روی آن قرار دارند. این گوشی‌ها برای کوک کردن سیمها استفاده می‌شوند. در بانجوهای پنج سیم، سیم پنجم معمولاً یک گوشی جداگانه در میانه دسته دارد که یکی از ویژگی‌های متمایز این ساز است.
صفحه‌انگشت گذاری (Fingerboard)
صفحه‌انگشت گذاری (Fingerboard) یا فرت‌بورد، نواری چوبی است که روی دسته قرار گرفته و شامل فرت‌های فلزی (پرده‌ها) است. نوازنده با فشردن سیمها روی این فرت‌ها، طول سیم را تغییر داده و نت‌های مختلف را تولید میکند.
دسته یا گردن (Neck)
دسته یا گردن (Neck) بانجو، بخش بلند و باریک ساز است که صفحه‌انگشت گذاری روی آن قرار دارد. طول و نوع چوب دسته، بر روی صدای بانجو تاثیرگذار است.
بدنه و تشدید کننده یا طنین انداز (Resonator)
بدنه بانجو از یک ریم دایره‌ای شکل و یک سر (پوست) تشکیل شده است. بخش مهم دیگر، تشدید کننده یا طنین انداز (resonator) است. این بخش که در پشت بدنه قرار می‌گیرد، به افزایش حجم و پرتاب صدای بانجو کمک میکند. بانجوهای دارای رزوناتور (معمولاً بانجوهای بلوگرس) صدایی بلندتر و پرطنین‌تر دارند، در حالی که بانجوهای بدون رزوناتور (Open-back banjos) صدایی نرم‌تر و گرم‌تر تولید می‌کنند که برای سبکهای قدیمی‌تر مانند “Old-time” مناسب‌تر است.
نحوه تولید صدا در بانجو
صدای منحصر به فرد بانجو نتیجه ترکیب مکانیسم‌های مختلف است. هنگامی که نوازنده با انگشتان یا مضراب به سیمها ضربه می‌زند، ارتعاش سیمها به پل (Bridge) منتقل می‌شود. پل این ارتعاشات را به سر (پوست) بانجو منتقل میکند. سر بانجو مانند یک دیافراگم عمل کرده و ارتعاشات را تقویت میکند. در بانجوهای دارای رزوناتور، این صدا در داخل محفظه رزوناتور طنین‌انداز شده و سپس از طریق سوراخ‌های کوچک خارج می‌شود و به صدای بلند و پرتاب‌شونده‌ای که از بانجو انتظار می‌رود، منجر می‌شود.
انواع ساز بانجو: از سنتی تا مدرن
بانجو در طول تاریخ تکامل یافته و انواع مختلفی از آن پدید آمده است که هر یک ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند:
بانجو پنج سیم
رایج‌ترین و محبوب‌ترین نوع بانجو، بانجو پنج سیم است. این بانجو دارای چهار سیم تمام طول و یک سیم پنجم کوتاه و نازک‌تر است که معمولاً از گوشی‌ای در میانه دسته کوک می‌شود. این سیم پنجم، معروف به “سیم واخوان” یا “drone string”، صدایی ثابت و زنگدار تولید میکند که ویژگی اصلی صدای بلوگرس و “Old-time” است. این نوع بانجو برای سبکهای بلوگرس، کانتری و فولک آمریکایی بسیار مناسب است.
بانجو چهار سیم (تنور و پلکتروم)
بانجو چهار سیم در دو نوع اصلی وجود دارد:
- بانجو تنور (Tenor Banjo): این بانجو معمولاً دارای ۱۷ یا ۱۹ فرت است و طول دسته کوتاه‌تری دارد. بانجو تنور در اوایل قرن بیستم در موسیقی جز و فولک ایرلندی محبوبیت زیادی پیدا کرد. صدای آن تیزتر و ریتمیک‌تر است و برای نواختن آکوردها و ملودیهای سریع مناسب است.
- بانجو پلکتروم (Plectrum Banjo): این نوع بانجو دارای ۲۲ فرت است و فاقد سیم پنجم کوتاه است. معمولاً با مضراب (plectrum) نواخته می‌شود و در موسیقی دیکسیلند و برخی فرم‌های موسیقی جَز محبوب است.
بانجو شش سیم (بانجو گیتار)
بانجو شش سیم یا بانجو گیتار، سازی است که کوک و نحوه نواختن آن دقیقاً شبیه گیتار است، اما صدای آن به دلیل داشتن پوست و ریم بانجو، شبیه به بانجو است. این نوع بانجو برای گیتاریست‌هایی که می‌خواهند بدون یادگیری تکنیکهای جدید بانجو، صدای آن را در موسیقی خود داشته باشند، بسیار مناسب است.
انواع دیگر (بانجو باس، بانجولین و...)
علاوه بر موارد بالا، انواع دیگری از بانجو نیز وجود دارند که کمتر رایج هستند:
- بانجو باس (Banjo Bass): نسخه‌ای با سیم‌های ضخیم‌تر و صدای بم‌تر، شبیه به گیتار باس.
- بانجولین (Banjolele/Banjolin): ترکیبی از بانجو و ماندولین یا یوکلله که صدای بانجو را با اندازه و کوک این سازها ترکیب میکند.
برای مشاهده ویدیو از فیلترشکن استفاده کنید.
تکنیکهای اصلی نوازندگی بانجو
نوازندگی بانجو شامل تکنیکهای متنوعی است که هر یک صدایی خاص را تولید می‌کنند:
- تکنیک فینگراستایل (Fingerstyle): این تکنیک شامل استفاده از انگشتان دست راست (معمولاً سه انگشت شست، اشاره و میانه) برای کندن سیمها است. سبکهای “Scruggs style” در بلوگرس و “Clawhammer” در “Old-time” از معروف‌ترین انواع فینگراستایل هستند. در تکنیک Scruggs، از الگوهای ریتمیک سریع و تکراری استفاده می‌شود، در حالی که تکنیک Clawhammer بیشتر بر روی ریتم‌های دراماتیک و صدای پرکاشنی تمرکز دارد.
- تکنیک استرامینگ (Strumming): در این تکنیک، از مضراب یا انگشتان برای نواختن همزمان چند سیم به صورت ریتمیک استفاده می‌شود. این روش در بانجوهای چهار سیم (تنور و پلکتروم) رایج‌تر است.
بانجو را دوست دارم. نمی‌شود هنگام نواختنش غمگین بود.
جایگاه بانجو در سبکهای موسیقی مختلف
بانجو به دلیل صدای خاص و انعطاف‌پذیری‌اش، در سبکهای موسیقایی گوناگونی حضور پررنگی دارد:
- بلوگرس (Bluegrass): بانجو، به ویژه بانجو پنج سیم، ستون فقرات موسیقی بلوگرس است. تکنیکهای سریع و پیچیده فینگراستایل در این سبک بسیار رایج است.
- کانتری (Country): در بسیاری از زیرشاخه‌های موسیقی کانتری، بانجو به عنوان یک ساز ریتمیک و ملودیک حضور دارد.
- جز (Jazz): بانجوهای چهار سیم در اوایل قرن بیستم، به ویژه در سبک دیکسیلند جز، بسیار محبوب بودند.
- فولک (Folk): در موسیقی فولک آمریکایی و حتی برخی از سبکهای فولک ایرلندی، بانجو نقش مهمی ایفا میکند.
- پاپ و راک: اگرچه کمتر رایج است، اما برخی از هنرمندان پاپ و راک نیز از صدای بانجو برای افزودن طعمی خاص و محلی به موسیقی خود استفاده کرده‌اند.
نوازندگان مطرح بانجو
بانجو در طول تاریخ خود، شاهد ظهور نوازندگان بی‌شماری بوده که هر یک به نوبه خود، به پیشرفت و شناساندن این ساز کمک کرده‌اند:
- ارل اسکراگز (Earl Scruggs): بدون شک یکی از تأثیرگذارترین نوازندگان بانجو در تمام دوران. او تکنیک سه‌انگشتی خود را که امروزه به “Scruggs style” معروف است، متحول کرد و صدای بانجو را در موسیقی بلوگرس به اوج رساند.
- بیل کیث (Bill Keith): او با ابداع تکنیک “Melodic style” یا “Keith style”، امکان نواختن ملودیهای پیچیده‌تر را روی بانجو فراهم کرد.
- پیت سیگر (Pete Seeger): یکی از پیشگامان موسیقی فولک و از برجسته‌ترین نوازندگان بانجو در سبک “Clawhammer”. او نقش مهمی در احیای علاقه به این ساز در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ داشت.
- بِلا فلک (Béla Fleck): نوازنده‌ای که محدودیت‌های بانجو را در هم شکست و آن را وارد سبکهای جز، کلاسیک، و حتی World Music کرد. او برای توانایی‌های تکنیکی و آهنگسازی خلاقانه‌اش شناخته شده است.
- جان هارتفورد (John Hartford): نوازنده‌ای چندکاره که به دلیل تلفیق موسیقی فولک، بلوگرس و “Old-time” با نوآوری‌های خاص خود معروف است.
- آلیسون براون (Alison Brown): یکی از برجسته‌ترین نوازندگان زن بانجو که سبک بلوگرس را با عناصر جز و پاپ ترکیب میکند.
بانجو اشتباه فهمیده شده؛ خیلی چندوجهی‌تر از آن چیزی‌ست که مردم فکر می‌کنند.
تایم لاین تحولات ساز بانجو
ورود سازهای شبیه بانجو توسط بردگان آفریقایی به قاره آمریکا و کارائیب.
جوئل واکر سوئینی (Joel Walker Sweeney) بانجوی پنج سیم را رواج داد و آن را به صحنه آورد.
ویلیام بوچر (William Boucher)، اولین سازنده تجاری بانجو، فعالیت خود را آغاز کرد.
بانجو در "مینسترل شوها" محبوبیت یافت و به انگلستان و سایر نقاط اروپا معرفی شد.
"عصر طلایی" بانجوهای چهار سیم (تنور و پلکتروم) در موسیقی جَز و سالن‌های موسیقی.
ارل اسکراگز (Earl Scruggs) تکنیک سه انگشتی (Scruggs style) را در بلوگرس متحول کرد.
احیای علاقه به بانجو در جنبش موسیقی فولک توسط نوازندگانی مانند پیت سیگر.
ظهور نوازندگانی مانند بلا فلک که بانجو را در سبکهای مختلف (جز، کلاسیک، جهانی) آزمایش کردند.
افزایش دسترسی به آموزش آنلاین و رشد جامعه نوازندگان بانجو در سراسر جهان.
پرسش‌های متداول درباره بانجو
بانجو عمدتاً در سبکهای کانتری، بلوگرس، فولک و جز (به ویژه دیکسیلند) شناخته شده است. با این حال، نوازندگان خلاق آن را در سبکهای پاپ، راک، و حتی کلاسیک نیز به کار میبرند تا صدایی متفاوت و خاص ایجاد کنند.
تفاوت اصلی در تعداد سیمها و وجود سیم پنجم کوتاه در بانجو پنج سیم است. بانجو چهار سیم (تنور و پلکتروم) بیشتر برای نواختن آکوردها و ملودیهای ریتمیک با مضراب مناسب است و در جز و موسیقی ایرلندی رایج است. در مقابل، بانجو پنج سیم با سیم واخوان خود، صدایی زنگدار و ادامه دار تولید میکند و برای سبکهای بلوگرس و فولک با تکنیکهای فینگراستایل ایدهآل است.
بانجو گیتار یا بانجو شش سیم، در واقع کوک و نحوه نواختن گیتار را دارد اما با بدنه‌ای شبیه به بانجو که صدای آن را تولید میکند. این ساز برای گیتاریست‌ها طراحی شده که می‌خواهند صدای بانجو را بدون نیاز به یادگیری کوک و تکنیکهای خاص بانجو داشته باشند. بنابراین، از نظر کوک و نواختن، بیشتر شبیه گیتار است تا بانجوهای سنتی.
نتیجه‌گیری
بانجو، سازی با طنینی خاص و زنگدار، از آفریقا تا صحنه‌های بلوگرس و جز در آمریکا، مسیری طولانی را پیموده است. این ساز با تاریخچه‌ای پر از فراز و نشیب، ساختاری منحصربه‌فرد و انواع متنوع، توانسته جایگاه خود را به عنوان یکی از مهم‌ترین سازها در موسیقی فولک و سبکهای مرتبط تثبیت کند. از صدای شاد و پرانرژی آن تا لحن نوستالژیک و دلنشینش، بانجو همواره توانسته الهام‌بخش نوازندگان و شنوندگان باشد. امیدواریم این مقاله در “مجله موسیقی آکورد” به شما در معرفی ساز بانجو و آشنایی عمیق‌تر با این ساز کمک کرده باشد.
بدون دیدگاه