سبک‌شناسی موسیقی جز + ۱۰ قطعه شنیدنی
آیا تا به حال با شنیدن یک ملودی غیرقابل پیش‌بینی از ساکسیفون، ضرب‌آهنگ‌های سینکوپ درامز و هارمونیهای پیچیده پیانو، احساس رهایی و هیجان کرده‌اید؟ این جادوی موسیقی جز است؛ سبکی که به دلیل آزادی در بیان، بداههنوازی و انرژی سرشارش شناخته میشود. فرقی نمی‌کند آن را “جز” بنامید یا “جاز”؛ (هرچند جز درست‌تره) این سبک فراتر از نت‌ها، یک فرهنگ، یک روح و یک مکتب فکری‌ست که همواره در حال تکامل است. در این مقاله از مجله موسیقی آکورد، به تاریخچه موسیقی جاز، سازهای اصلی، انواع و همچنین جایگاه آن در ایران خواهیم پرداخت تا شما را با تمام ابعاد این سبک شگفت‌انگیز آشنا کنیم.
فهرست مطالب
تاریخچه موسیقی جاز: تولد آزادی در نیواورلئان
تاریخچه موسیقی جاز داستانی پرفراز و نشیب از خلاقیت، بداههنوازی و مبارزه است که ریشههای عمیقی در فرهنگ آفریقایی-آمریکایی دارد. موسیقی جز در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در محله‌های رنگارنگ و پرهیاهوی نیواورلئان، لوئیزیانا، چشم به جهان گشود. این شهر بندری، به دلیل تنوع فرهنگی بی‌نظیر و حضور جوامع مختلف (آفریقایی-آمریکایی، فرانسوی، اسپانیایی، کارائیب) به یک گلدان ذوب برای موسیقی تبدیل شده بود.
ریشههای متنوع: از بلوز تا رگتایم
موسیقی جز از ترکیب عناصر مختلف موسیقی پدید آمد:
- بلوز (Blues): ریشههای احساسی، ساختار کال اند رسپانس (Call and Response) و نت‌های بلوز، نقشی اساسی در شکل‌گیری جز داشتند. موسیقی بلوز چیست؟
- رگتایم (Ragtime): ریتمهای سینکوپه و قطعات پیانوی پرانرژی رگتایم، حس ریتمیک جز را غنی‌تر کرد.
- موسیقی مجلسی و ارتشی اروپایی: سازهایی مانند ترومپت، ترومبون، کلارینت و درامز از گروه‌های نظامی اروپایی به موسیقی جز راه یافتند.
- موسیقی محلی آفریقایی-آمریکایی: آوازهای کار، گاسپل (Gospel) و ریتمهای سنتی آفریقایی، روح بداههنوازی و شور را به جز دمیدند.
این ترکیب هوشمندانه از فرهنگ‌ها و فرم‌های موسیقایی، پدیده‌ای منحصر به فرد به نام موسیقی جز را خلق کرد.
اولین جوامع و ظهور جز
در ابتدا، جز در میان جوامع آفریقایی-آمریکایی و در محافل غیررسمی مانند رژه‌های خیابانی، مهمانی‌ها و کلوپ‌های شبانه نواخته می‌شد. ارکسترهای اولیه جز، که اغلب شامل گروه کوچکی از سازهای بادی و کوبه‌ای بودند، با شور و هیجان خاصی بداههنوازی می‌کردند. با گذشت زمان و گسترش این سبک به شهرهایی مانند شیکاگو و نیویورک، جز به یک پدیده ملی و سپس جهانی تبدیل شد.
موسیقی جز چیه؟ شاخصه‌های اصلی این سبک پویا
جز فراتر از یک ژانر موسیقی، یک فلسفه و یک رویکرد به موسیقی است. سازهای موسیقی جز تنها ابزار نیستند، بلکه وسایلی برای بیان آزادی و خلاقیت نوازندگان هستند. شاخصه‌های اصلی جز عبارتند از:
- بداههنوازی (Improvisation): این مهمترین عنصر جز است. نوازندگان به صورت زنده و در لحظه، ملودی‌ها و سولوهای جدیدی خلق می‌کنند که هر اجرا را منحصر به فرد میکند.
- سینکوپیشن (Syncopation): تأکید بر نت‌ها یا ضرباتی که معمولاً ضعیف یا در بین ضربات اصلی قرار دارند، به جز یک حس ریتمیک غیرقابل پیش‌بینی و پر جنب و جوش میدهد.
- سوئینگ (Swing): نوعی حس ریتمیک سیال و “حرکت” خاص که به جز انرژی و پویایی میبخشد و باعث میشود شنونده ناخودآگاه سر تکان دهد یا به رقص درآید.
- هارمونیهای پیچیده: جز اغلب از آکوردها و هارمونیهای غنی‌تر و پیچیده‌تر از بسیاری از سبک‌های دیگر استفاده میکند.
- دیالوگ موسیقایی: نوازندگان با یکدیگر از طریق موسیقی “گفتگو” می‌کنند، به ایدههای یکدیگر پاسخ می‌دهند و قطعه را به سمتی جدید هدایت می‌کنند.
در جز، هر اجرا یک تولد دوباره است؛ هیچ چیز دو بار دقیقاً یکسان نیست.
بداههنوازی
بداههنوازی قلب تپنده موسیقی جز است. در این رویکرد، نوازنده بدون تکیه بر یک خط ملودی ثابت، در لحظه ایدههای موسیقایی جدید خلق میکند. هر اجرا فرصتی تازه برای بیان احساسات، تجربه ریتم‌ها و هارمونیهای متفاوت و حتی گفت‌وگو با دیگر نوازندگان است. بداههنوازی در جز نه‌تنها نیازمند مهارت فنی بالاست، بلکه به خلاقیت، گوش موسیقایی حساس و توانایی واکنش سریع به تغییرات موسیقی نیز وابسته است. به همین دلیل، هیچ دو اجرای جز هرگز کاملاً یکسان نیستند و هر لحظه آن می‌تواند شنونده را شگفت‌زده کند.
ریتم و سینکوپیشن
ریتم در موسیقی جز نقشی حیاتی دارد. سینکوپیشن که در آن تأکید از ضربات قوی به ضربات ضعیف منتقل میشود، به جز حس “رقصان” و غیرمنتظره‌ای میدهد. این ویژگی باعث میشود که حتی در آرام‌ترین قطعات جز نیز، نوعی حرکت و پویایی زیرین حس شود.
هارمونی و گام های موسیقی جز
گام های موسیقی جز و آکوردهای آن بسیار گسترده و غنی هستند. جزنوازان از گام‌های بلوز، گام‌های مدال، و آکوردهای پیچیده (مانند آکوردهای نهم، یازدهم و سیزدهم) استفاده می‌کنند تا رنگ‌های صوتی متنوعی ایجاد کنند. این پیچیدگی هارمونیک، به نوازندگان آزادی بیشتری برای بداههنوازی میدهد.
سازهای موسیقی جز
سازهای موسیقی جز نقش محوری در شکل‌گیری صدای این سبک دارند. رایج‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- ساکسیفون: شاید نمادین‌ترین ساز جز، با توانایی بیانگر و صدای پرانعطافش.
- ترومپت: سازی قدرتمند که اغلب نقش ملودی‌خوان اصلی را بر عهده دارد.
- پیانو: هم به عنوان ساز ملودیک و هم هارمونیک، ستون فقرات بسیاری از گروه‌های جز است.
- کنترباس (Double Bass): بخش ریتمیک و هارمونیک را با خطوط باس قوی و راه رونده (Walking Bass) فراهم میکند.
- درامز: مسئول ریتم، سینکوپیشن و انرژی کلی گروه است.
- ترومبون و کلارینت: به ویژه در سبک‌های اولیه جز، نقش مهمی داشتند.
- گیتار (معمولاً گیتار جاز): هم به عنوان ساز ریتم و هم ساز ملودیک و سولو، استفاده میشود.
زیر ژانرهای موسیقی (Jazz): سفری در دنیای بی‌کران جز
انواع موسیقی جز بسیار متنوع هستند و در طول بیش از یک قرن، این سبک به ده‌ها زیرژانر تقسیم شده که هر کدام ویژگی‌ها و فلسفه خاص خود را دارند. این تنوع، یکی از دلایل ماندگاری و جذابیت موسیقی جز است.
نمودار درختی از سبک جز و زیرسبک‌های آن
موسیقی جاز کلاسیک (Dixieland/Early Jazz): ریشههای شورانگیز
موسیقی جاز کلاسیک (Dixieland Jazz) یا جز اولیه، اولین فرم جز بود که در نیواورلئان توسعه یافت. این سبک با گروهی کوچک از سازهای بادی (ترومپت، کلارینت، ترومبون) که به صورت پلی‌فونی (چندصدایی) و بداهه می‌نواختند، شناخته میشود. (مانند لوئی آرمسترانگ)
سبک بی باب (Bebop): سرعت، پیچیدگی و نوآوری
سبک بی باب (Bebop) در دهه 1940 به عنوان واکنشی به سبک‌های رقص‌محور قبلی ظهور کرد. بی باپ بر سرعت، تکنیک‌نوازی بالا، هارمونیهای پیچیده و بداهه‌نوازی‌های طولانی و سریع تمرکز داشت. (مانند چارلی پارکر، دیزی گیلسپی)
سبک مدال جاز (Modal Jazz): آزادی در چارچوب
سبک مدال جاز (Modal Jazz) که در اواخر دهه 1950 و اوایل 1960 محبوب شد، به جای تغییرات آکوردی سریع، بر بداههنوازی بر روی یک گام (مد) ثابت برای مدت طولانی‌تر تمرکز داشت. این رویکرد به نوازندگان آزادی بیشتری در انتخاب نت‌ها می‌داد. (مانند مایلز دیویس – آلبوم Kind of Blue)
سبک فری جاز (Free Jazz): شکستن تمام قوانین
سبک فری جاز (Free Jazz) در دهه 1960 پدید آمد و سعی در شکستن تمام قوانین و ساختارهای سنتی جز داشت. این سبک بر بداههنوازی گروهی، آتونالیته (بدون مرکز تونال)، و عدم وجود فرم‌های ثابت تأکید میکند. (مانند اورنت کلمن، جان کولترین در اواخر کار)
سبک اسموت جاز (Smooth Jazz): آرامش و ملایمت
سبک Jazz-Rock fusion: ترکیب قدرت و بداهه
سبک Jazz-Rock Fusion (یا Jazz Fusion) در اواخر دهه 1960 و اوایل 1970 ظهور کرد و عناصر بداههنوازی و هارمونی جز را با انرژی، ریتمهای قوی و سازبندی (مانند گیتار الکتریک، سینت‌سایزر) موسیقی راک ترکیب کرد. (مانند مایلز دیویس – آلبوم Bitches Brew، گروه Weather Report)
سایر زیرژانرهای مهم جز:
- سوئینگ (Swing Jazz): (دهه 1930) موسیقی رقص‌محور با ارکسترهای بزرگ (بیگ بند). (بندهای بنی گودمن، دوک الینگتون)
- کول جز (Cool Jazz): (دهه 1950) واکنشی به سرعت بی باپ، با ملودی‌های آرام‌تر، هارمونیهای خنک‌تر و تأکید بر بافت. (آلبوم Birth of the Cool از مایلز دیویس)
- هارد باپ (Hard Bop): (دهه 1950) توسعه‌ای از بی باپ با تأکید بر ریتمهای گرووی‌تر، عناصر گاسپل و بلوز. (آرت بلیکی)
- اسید جز (Acid Jazz): (دهه 1980) تلفیق جز با سول، فانک و هیپ‌هاپ، اغلب با تاکید بر ریتم و سازهای بادی.
بزرگان موسیقی جز: معماران یک دوران
بزرگان موسیقی جز نام‌های درخشانی هستند که هر کدام به سهم خود، این سبک را تعریف و متحول کردند. شناخت آن‌ها برای درک کامل جز ضروری است:
- لوئی آرمسترانگ (Louis Armstrong): پدر موسیقی جز مدرن و یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های تمام دوران جز، با تکنیک فوق‌العاده ترومپت و آواز پرانرژی‌اش.
- دوک الینگتون (Duke Ellington): آهنگساز، پیانیست و رهبر ارکستر بی‌نظیر که بیش از 50 سال در جز فعالیت داشت و هزاران قطعه نوشت.
- چارلی پارکر (Charlie Parker): یکی از معماران اصلی سبک بی باپ، با سرعت و پیچیدگی فوق‌العاده در نواختن ساکسیفون.
- مایلز دیویس (Miles Davis): ترومپتیست و آهنگساز نوآور که در تقریباً هر مرحله از تکامل جز (از بی باپ تا مدال و فیوژن) نقش کلیدی داشت.
- جان کولترین (John Coltrane): ساکسیفونیست برجسته که با بداهه‌نوازی‌های قدرتمند و جستجوگری‌های هارمونیک خود، جز را به مرزهای جدیدی برد.
- بیلی هالیدی (Billie Holiday): یکی از بزرگترین خوانندگان جز با صدایی منحصربه‌فرد و توانایی بی‌نظیر در انتقال احساسات.
- الا فیتزجرالد (Ella Fitzgerald): “بانوی اول آواز” جز، به خاطر توانایی‌های آوازی بی‌نظیر و تکنیک “اسکَت” (scat singing) شهرت داشت.
موسیقی جاز ایرانی و موسیقی جز در ایران: تلفیق شرقی و غربی
موسیقی جز در ایران هرچند به اندازه غرب ریشه‌دار نیست، اما در دهه‌های اخیر شاهد علاقه‌مندی و فعالیت‌های رو به رشدی بوده است. از دهه‌های 1960 و 70 میلادی که هنرمندانی مانند ویگن برخی قطعات جاز را اجرا می‌کردند، تا امروز که گروه‌ها و نوازندگان جوانی در حال کشف و تلفیق این سبک با موسیقی ایرانی هستند.
موسیقی جاز ایرانی یا موسیقی جز فارسی، به تلاش‌هایی اطلاق میشود که سعی در ترکیب عناصر موسیقی سنتی ایران (مانند دستگاه‌ها، ریتم‌ها یا سازها) با بداههنوازی و هارمونیهای جز دارند. این تلفیق‌ها می‌توانند نتایج خلاقانه و منحصر به فردی را به دنبال داشته باشند و افق‌های جدیدی را برای این سبک در ایران باز کنند. با وجود محدودیت‌ها، جامعه موسیقی جز در ایران رو به رشد است.
دانلود آهنگ‌های جز: 10 قطعه شنیدنی!
برای تجربه‌ای بی‌نظیر از این سبک شگفت‌انگیز، از شما دعوت می‌کنیم به کانال تلگرام مجله موسیقی آکورد بپیوندید و به پلی لیست موسیقی جز ما گوش دهید. این گلچین 10 آهنگ برتر جز از بهترین های موسیقی جز است که برای هر سلیقه‌ای، نمونه موسیقی جز جذابی را فراهم میکند و آغازگر خوبی برای آشنایی عمیق‌تر شما با این سبک خواهد بود.
🎧 این شما و این The Very Best of Jazz!
حالا که با دنیای شگفت‌انگیز موسیقی جز آشنا شدید، به کانال تلگرام مجله موسیقی آکورد بپیوندید و پلی‌لیست جز را بشنوید!
سوالات متداول درباره موسیقی جز
هر دو اصطلاح موسیقی جز و موسیقی جاز در زبان فارسی برای اشاره به این سبک استفاده می‌شوند و هر دو رایج هستند. ریشه این کلمه “Jazz” انگلیسی است و تلفظ هر دو واژه فارسی نیز به آن نزدیک است. بنابراین، می‌توانید از هر دو اصطلاح استفاده کنید، اما “جز” تلفظ صحیح‌تری‌ست.
بداههنوازی در جز، نشاندهنده آزادی بیان هنرمند است. این عنصر باعث میشود که هر اجرای یک قطعه، متفاوت و منحصر به فرد باشد. بداههنوازی همچنین به نوازندگان اجازه میدهد تا احساسات و ایدههای خود را در لحظه بیان کنند و با یکدیگر دیالوگ موسیقایی برقرار کنند. این همان چیزی است که به جز روح و زندگی میبخشد.
موسیقی جز و بلوز هر دو ریشههای آفریقایی-آمریکایی دارند و از یکدیگر تأثیر پذیرفتهاند. تفاوتهای اصلی در این است که بلوز معمولاً ساختار سادهتر (12 میزان) و تمرکز بیشتری بر روایتگری و احساسات خام دارد، در حالی که جز بیشتر بر بداههنوازی پیچیده، هارمونیهای غنی و ریتمهای سینکوپه و سوئینگ تأکید میکند. جز را میتوان شاخه تکاملیافتهتری از بلوز دانست.
جمع‌بندی: جز، روایت بی‌پایان یک بداهه
در این مقاله از مجله موسیقی آکورد، با موسیقی جز، این سبک شگفت‌انگیز و پر از آزادی، آشنا شدیم. از تاریخچه موسیقی جاز در نیواورلئان گرفته تا سازهای موسیقی جز و انواع آن که در طول زمان شکل گرفته‌اند، دیدیم که این سبک چگونه همواره در حال تغییر و نوآوری بوده است. موسیقی جز بیش از یک سبک موسیقی، یک فلسفه از بیان آزاد و یک مکالمه بی‌پایان بین نوازندگان است. با گوش سپردن به بهترین‌های موسیقی جز، نه تنها از ملودی‌ها و ریتمهای دلنشین لذت می‌برید، بلکه با روحی از آزادی و خلاقیت ناب نیز در ارتباط قرار می‌گیرید.
منابع و مراجع
- Jazz – Wikipedia
- What Is Jazz? A Guide to the History and Sound of Jazz – MasterClass
- National Association of Music Merchants (NAMM)
- Various academic papers and books on jazz history and theory.
بدون دیدگاه