ترومپت؛ سازی با سه کلید و هزار رنگ
در ارکسترهای بزرگ، گروه‌های جز، و حتی مارش‌های نظامی، صدایی متمایز و باشکوه وجود دارد که بلافاصله توجه شنونده را به خود جلب می‌کند: ترومپت. این ساز برنجی با ظاهری درخشان و طنینی قدرتمند، نه تنها تاریخچه‌ای غنی دارد، بلکه با وجود تنها سه کلید، قابلیت تولید هزاران رنگ صوتی و ملودی‌های پیچیده را داراست. اما ترومپت چیست و چگونه این ساز فلزی با دمیدن هوا و فشردن تنها چند پیستون، چنین طیف وسیعی از نت‌ها را پدید می‌آورد؟ در این مقاله از “مجله موسیقی آکورد”، به معرفی ساز ترومپت می‌پردازیم؛ از ریشه‌های باستانی آن به عنوان ترومپت جنگی تا حضور درخشانش در ارکسترهای سمفونیک و اجراهای پرشور جز. هدف ما آشنایی کامل شما با اجزا، انواع، نحوه تولید صدا و نقش آن در موسیقی‌های مختلف است تا درک عمیق‌تری از این ساز شگفت‌انگیز به دست آورید.
فهرست مطالب
تاریخچه ترومپت: از ابزار جنگی تا ساز ارکسترال
تاریخچه ترومپت به هزاران سال پیش بازمی‌گردد و آغازگر آن، نه یک ساز موسیقی به معنای امروزی، بلکه ابزاری برای ارتباطات و مراسم بود. نمونه‌های اولیه ترومپت در تمدن‌های باستان مانند مصر، چین، و یونان یافت شده‌اند. این ابزارهای ابتدایی، اغلب از شاخ حیوانات، چوب توخالی یا صدف ساخته می‌شدند و بیشتر کاربرد عملی داشتند: برای اعلان جنگ و بسیج نیروها، برای صدور فرمان‌ها و مراسم آیینی، و حتی برای راندن ارواح شیطانی. صدای نافذ آن‌ها در میدان نبرد، می‌توانست شور و هیجان را در سربازان برانگیزد.
با گذشت زمان، در قرون وسطی و رنسانس، ترومپت‌های فلزی با شکل و شمایلی نزدیک‌تر به ترومپت‌های امروزی ساخته شدند. این سازها همچنان بیشتر در محیط‌های نظامی و دربارهای سلطنتی برای اعلام مراسم و جشن‌ها کاربرد داشتند. تا قرن هفدهم، ترومپت‌ها فاقد پیستون بودند و تنها با تغییر فشار هوا در دهان نوازنده (امبوژور) می‌توانستند نتهای محدود و از پیش تعیین‌شده‌ای را تولید کنند. به همین دلیل، نوازندگان مجبور بودند برای نواختن نتهای مختلف، تکنیک‌های پیچیده‌ای را به کار گیرند.
انقلاب واقعی در تاریخچه ترومپت در اوایل قرن نوزدهم رخ داد، زمانی که سیستم پیستون (valve system) اختراع شد. پیستون‌ها به نوازنده این امکان را دادند که طول لوله ساز را تغییر دهد و بدین ترتیب، تمامی نتهای کروماتیک را با سه کلید ساده تولید کند. این اختراع، ترومپت را به سازی کاملاً ارکسترال تبدیل کرد و راه را برای حضور پررنگ آن در موسیقی کلاسیک، جز، و سایر سبک‌ها باز کرد. از آن زمان به بعد، ترومپت به یکی از اعضای جدایی‌ناپذیر ارکسترهای سمفونیک و گروه‌های بادی تبدیل شد و نقش‌های ملودیک و سولوی مهمی را بر عهده گرفت.
برای من، ترومپت سازی است بسیار خالص و زیبا... و هر احساس انسانی را بیان می‌کند.
برای مشاهده ویدیو از فیلترشکن استفاده کنید.
ترومپت از نظر ظاهری شبیه کدام ساز است؟
ممکن است این سوال برای بسیاری پیش بیاید که ترومپت به کدام یک از سازهای برنجی دیگر شبیه است؟ در نگاه اول، ترومپت به دلیل شکل لوله‌ای و درخشانش، شباهت‌هایی به سازهایی مانند ترومبون، فرنچ هورن و توبا دارد، اما تفاوت‌های کلیدی آن‌ها را از هم متمایز می‌کند.
ترومپت کوچک‌ترین عضو از خانواده سازهای برنجی است که با صدای بلند و تیز خود شناخته میشود. تفاوت اصلی در اندازه، طول لوله، و نوع مکانیزم تولید صدا (پیستون در ترومپت، اسلاید در ترومبون، و ترکیب پیستون و روتور در فرنچ هورن) است. همچنین، گام کوک و محدوده صوتی آن‌ها نیز متفاوت است که هر ساز را برای نقش‌های خاصی در ارکستر یا گروه مناسب می‌سازد. به عنوان مثال، ترومپت صدایی روشن و قوی دارد که معمولاً در بخش‌های ملودیک بالا استفاده میشود، در حالی که توبا صدایی بم و عمیق برای بخش‌های هارمونیک فراهم می‌کند.
قسمت های مختلف یک ترومپت: ساختار و عملکرد
برای معرفی ساز ترومپت و درک نحوه کار آن، شناخت قسمت های مختلف یک ترومپت ضروری است. این ساز از اجزای متعددی تشکیل شده که هر یک نقش حیاتی در تولید و تنظیم صدا دارند:
دهانی (Mouthpiece)
دهانی (Mouthpiece) جایی است که نوازنده لب‌های خود را روی آن قرار می‌دهد و با دمیدن هوا و ارتعاش لب‌ها (امبوژور)، صدا را تولید می‌کند. دهانی‌ها در اندازه‌ها و عمق‌های مختلفی وجود دارند که بر روی کیفیت صدا، دامنه نت‌ها و راحتی نوازندگی تأثیر می‌گذارند.
لوله اصلی (Leadpipe)
لوله اصلی لوله‌ای است که دهانی به آن متصل میشود. طول و شکل این لوله نقش مهمی در کیفیت اولیه صدا و مقاومت هوا در ساز دارد.
دریچه‌ها (Valves/Pistons)
در حالت استاندارد، ترومپت سه کلید دارد. این کلیدها در واقع پیستون‌هایی هستند که با فشردن آن‌ها، طول لوله هوای عبوری از ساز تغییر می‌کند. هر پیستون، یک طول مشخص از لوله را به مدار جریان هوا اضافه می‌کند یا از آن خارج می‌سازد. این تغییر طول‌ها باعث میشود که نتهای مختلفی تولید شوند. در ترومپت، با ترکیب فشردن این سه کلید (که هر کدام به تنهایی یا ترکیبی از آن‌ها فشرده می‌شوند) و همچنین تغییر فشار هوا و امبوژور (حالت لب‌ها و دهان) توسط نوازنده، می‌توان تمامی نتهای کروماتیک را در محدوده‌ای وسیع تولید کرد.
اسلایدها (Slides)
اسلایدها (Slides) بخش‌های U شکلی از لوله هستند که می‌توانند به داخل و خارج کشیده شوند. اسلاید اصلی (main tuning slide) برای کوک کردن کلی ساز استفاده میشود. هر پیستون نیز اسلاید مخصوص به خود را دارد که برای تنظیم دقیق‌تر کوک نتهای تولید شده توسط آن پیستون، یا برای تکنیک‌های خاصی مانند bend نت‌ها استفاده میشود.
زنگوله (Bell)
زنگوله یا بل (Bell) بخش مخروطی شکل و گشاد شده در انتهای ترومپت است که صدا از آن خارج و به سمت شنونده پرتاب میشود. شکل و اندازه زنگوله تأثیر زیادی بر رنگ و حجم صدای ترومپت دارد.
نحوه تولید صدا در ترومپت: اجرای همه نت‌ها فقط با سه کلید!
نحوه تولید صدا در ترومپت یک فرآیند پیچیده و در عین حال شگفت‌انگیز است که ترکیبی از فیزیولوژی نوازنده و مکانیک ساز را شامل میشود:
1. ارتعاش لب‌ها (امبوژور): نوازنده لب‌های خود را محکم روی دهانی قرار داده و با دمیدن هوا، آن‌ها را به ارتعاش درمی‌آورد. این ارتعاشات، منبع اصلی صدا هستند و مانند ارتعاش سیم در گیتار یا ویولن عمل می‌کنند.
2. انتقال ارتعاش به ستون هوا: ارتعاشات لب‌ها به ستون هوای داخل لوله ترومپت منتقل شده و باعث ارتعاش آن می‌شوند.
3. کنترل نت‌ها با پیستون‌ها و فشار هوا: با فشردن پیستون‌ها، طول لوله هوای درون ساز تغییر می‌کند. هر ترکیب از پیستون‌ها، یک “سری هارمونیک” (harmonic series) از نت‌ها را تولید می‌کند. نوازنده با تغییر فشار هوای دمیده شده (که به آن “overblowing” یا “underblowing” گفته میشود) و همچنین تغییر کشش و شکل لب‌ها (امبوژور)، می‌تواند از میان نتهای موجود در آن سری هارمونیک، نت مورد نظر را انتخاب کند. این بدان معناست که نوازنده تنها با سه کلید، و با مهارت در تغییر امبوژور و فشار هوا، می‌تواند تمام نتهای کروماتیک را در دامنه صوتی وسیع ترومپت بنوازد.
ترومپت چند کلید و چند اکتاو دارد؟
همانطور که پیشتر اشاره شد، ترومپت در حالت استاندارد سه کلید دارد. این سه کلید (پیستون) به نوازنده امکان می‌دهند تا با تغییر طول لوله هوای داخل ساز، به نتهای مختلف دسترسی پیدا کند.
در مورد دامنه صوتی، یک ترومپت استاندارد B♭ می‌تواند حدود دو و نیم تا سه اکتاو را پوشش دهد، اما نوازندگان بسیار ماهر می‌توانند با تکنیک‌های پیشرفته، این دامنه را تا چهار یا حتی پنج اکتاو گسترش دهند. این دامنه وسیع، به ترومپت‌نواز اجازه می‌دهد تا در بخش‌های مختلف ارکستر و در سبک‌های گوناگون نقش‌های متنوعی را ایفا کند.
انواع مختلف ترومپت
ترومپت تنها یک ساز نیست؛ بلکه خانواده‌ای از سازهاست که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند:
ترومپت B♭ (بی فلت)
این رایجترین و استانداردترین نوع ترومپت است. نتهای نواخته شده بر روی این ترومپت، یک پرده پایینتر از نتهای نوشته شده برای آن به صدا درمیآیند (به عنوان مثال، اگر نت “دو” برای آن نوشته شود، صدای “سی بمل” به گوش می‌رسد). این ترومپت برای یادگیری، تمرین، و استفاده در اکثر ارکسترها، گروه‌های جز، و گروه‌های مارش مناسب است.
ترومپت C (دو)
این نوع ترومپت بیشتر در ارکسترهای سمفونیک استفاده میشود. نتهای نواخته شده روی آن دقیقاً مطابق با نتهای نوشته شده به صدا درمیآیند. این ویژگی باعث میشود که برای نوازندگان ارکستر که اغلب با سازهای کوک‌شده در گام “دو” سر و کار دارند، راحت‌تر باشد.
ترومپت پیکولو (Piccolo Trumpet)
ترومپت پیکولو کوچک‌ترین عضو خانواده ترومپت است. دارای صدایی بسیار زیر و روشن است و معمولاً چهار پیستون دارد. از آن برای نواختن پاساژهای بسیار بلند و ملودی‌های زیر در موسیقی باروک، موسیقی مجلسی، و گاهی اوقات در جز استفاده میشود.
ترومپت جیبی (Pocket Trumpet)
ترومپت جیبی یک نسخه کوچکتر و فشرده‌تر از ترومپت استاندارد B♭ است. اندازه آن به مراتب کوچکتر است اما طول لوله آن با ترومپت استاندارد برابر است. این ویژگی آن را برای تمرین در سفر یا به عنوان یک ساز فانتزی مناسب می‌سازد، اما کیفیت صدای آن معمولاً به اندازه یک ترومپت استاندارد نیست.
ترومپت بسون (Bass Trumpet)
ترومپت بسون یک ترومپت بزرگتر و با صدایی بم‌تر است که معمولاً در گام B♭ یا C کوک میشود و اکتاو پایینتر از ترومپت استاندارد صدا می‌دهد. این ساز بیشتر در ارکسترها و اپرا برای افزودن عمق به بخش برنجی استفاده میشود.
دیگر انواع (ترومپت هرالد، ترومپت اسلاید، و...)
انواع دیگری نیز وجود دارند مانند:
- ترومپت هرالد (Herald Trumpet): دارای لوله‌ای بلند و مستقیم با پرچمی آویزان، که بیشتر برای مراسم تشریفاتی و نظامی استفاده میشود.
- ترومپت اسلاید (Slide Trumpet): شبیه به ترومبون، اما در اندازه ترومپت و با مکانیزم اسلاید برای تغییر نت‌ها.
نقش ترومپت در موسیقی‌های مختلف
ترومپت به دلیل صدای قدرتمند و انعطاف‌پذیری‌اش، در سبک‌های موسیقایی گوناگونی حضور پررنگی دارد:
موسیقی کلاسیک
نقش ترومپت در موسیقی کلاسیک بسیار برجسته است. از دوران باروک (به ویژه در آثار باخ و هندل) تا رمانتیک و مدرن، ترومپت همواره به عنوان یک ساز ملودیک و هارمونیک مهم در ارکسترهای سمفونیک، ارکسترهای بادی و موسیقی مجلسی حضور داشته است. این ساز به دلیل قابلیت‌های تکنیکی و توانایی‌اش در ایجاد اوج‌های دراماتیک، برای قطعات سولو و پاساژهای پرشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
موسیقی جز
ترومپت یکی از نمادهای اصلی این سبک است. از دوران دیکسی‌لند و سولیست‌های برجسته‌ای مانند لویی آرمسترانگ تا سبک‌های مدرن‌تر، ترومپت با توانایی‌اش در بداهه‌نوازی، بیان احساسات و صدای پرقدرتش، نقش محوری در جز ایفا کرده است. صدای آن، گاهی پرشور و شاد و گاهی غم‌انگیز و بلوز، به خوبی با حال و هوای موسیقی جز هماهنگ است.
موسیقی پاپ و راک
موسیقی نظامی و مارش
از ریشه‌های تاریخی خود، ترومپت نظامی همواره نقش مهمی در گروه‌های مارش، ارکسترهای نظامی و مراسم تشریفاتی ایفا کرده‌اند. صدای قوی و پرتاب‌شونده آن برای ریتم‌سازی و ایجاد حس حماسی بسیار مناسب است.
ترومپت تعزیه
در فرهنگ ایرانی، ترومپت یکی از سازهای مهم در مراسم آیینی و مذهبی تعزیه است. صدای غم‌انگیز و شیوا‌ی آن، به روایت داستان‌های حماسی و مذهبی کمک کرده و فضایی متناسب با محتوای تعزیه ایجاد می‌کند. این کاربرد، نمونه‌ای جالب از تلفیق ترومپت با فرهنگ‌های محلی است.
معرفی نوازندگان به نام ترومپت
تاریخ ترومپت پر از اسامی درخشانی است که با هنر خود، این ساز را به اوج رسانده‌اند. در ادامه به معرفی نوازندگان به نام ترومپت، هم خارجی و هم ایرانی، می‌پردازیم:
نوازندگان خارجی
- لویی آرمسترانگ (Louis Armstrong): بی‌شک، یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین چهره‌ها در تاریخ جز و بهترین نوازنده ترومپت جهان برای بسیاری. ترومپت لویی آرمسترانگ با صدای پرشور، بداهه‌نوازی‌های خلاقانه و تکنیک‌های نوآورانه‌اش، تعریف جدیدی از جز ارائه داد.
- مایلز دیویس (Miles Davis): یک نوآور و پیشگام در سبک‌های مختلف جز، از بی‌باپ تا جز فیوژن. سبک آرام و ملودیک او در ترومپت‌نوازی، بسیار منحصر به فرد است.
- دیزی گیلسپی (Dizzy Gillespie): یکی از بنیانگذاران سبک بی‌باپ در جز، با تکنیک‌های خیره‌کننده و لپ‌های برآمده‌اش هنگام نواختن.
- وینتون مارسالیس (Wynton Marsalis): نوازنده چیره دست هم در موسیقی کلاسیک و هم در جز، و یکی از مهمترین مدافعان سنت جز آکوستیک.
- کلیفورد براون (Clifford Brown): با وجود عمر کوتاه، یکی از درخشان‌ترین استعدادهای جز، معروف به صدای پرقدرت و تکنیک‌های بی‌عیب و نقص.
- مِینارد فرگوسن (Maynard Ferguson): شناخته شده برای توانایی‌اش در نواختن نتهای بسیار بالا و رهبری ارکسترهای بزرگ.
نوازندگان ایرانی
- امید حاجیلی: نامی آشنا در موسیقی پاپ ایران. ترومپت نقش برجسته‌ای در آثار او و گروه‌اش دارد و صدای این ساز را به شکلی مدرن و پرانرژی به مخاطبان ایرانی معرفی کرده است. او نه تنها یک نوازنده ماهر، بلکه یک خواننده و آهنگساز موفق نیز هست.
- حسن شماعی زاده: اگرچه او بیشتر به عنوان خواننده و آهنگساز شناخته میشود، اما ترومپت زدن حسن شماعی زاده در برخی از آثار قدیمی‌اش نشان از تسلط او بر این ساز و استفاده خلاقانه از آن در موسیقی پاپ ایرانی دارد.
- منوچهر بی‌گلری: از پیشگامان ترومپت‌نوازی کلاسیک در ایران و یکی از اساتید برجسته این ساز.
تایم لاین تحولات ترومپت
یافتن ترومپت‌های برنزی در مقبره توت‌عنخ‌آمون (مصر باستان).
از میلاد
استفاده از شاخ و صدف به عنوان
ابزارهای ارتباطی و آیینی در تمدن‌های باستان.
ساخت ترومپت‌های فلزی ساده با طول ثابت، عمدتاً برای مقاصد نظامی و درباری.
ورود ترومپت به موسیقی هنری؛ استفاده از ترومپت‌های بدون پیستون برای نواختن نتهای طبیعی.
(۱۸۱۵-۱۸۳۰)
اختراع سیستم پیستون (valve system) توسط هاینریش اشتولتسل و فردریش بلومل، انقلابی در قابلیت‌های ترومپت.
گسترش استفاده از ترومپت‌های پیستونی در ارکسترهای سمفونیک و گروه‌های بادی.
نقش محوری ترومپت در موسیقی جز با ظهور نوازندگانی چون لویی آرمسترانگ.
توسعه تکنیک‌های نوازندگی پیشرفته و ساخت انواع تخصصی ترومپت (مانند ترومپت پیکولو).
نوآوری در طراحی و ساخت مواد جدید، و گسترش آموزش آنلاین ترومپت.
پرسش‌های متداول درباره ترومپت
ترومپت عمدتاً از جنس برنج (آلیاژی از مس و روی) ساخته میشود. این جنس به دلیل قابلیت شکلپذیری، دوام، و توانایی در تولید طنینهای غنی و روشن، برای ساخت سازهای بادی برنجی ایدهآل است. گاهی اوقات برای زیبایی و دوام بیشتر، روی آن را با نقره، طلا یا لاک میپوشانند.
تفاوت اصلی در گام کوک آنهاست. ترومپت B♭ (بی فلت) رایجترین نوع است و نتهای آن یک پرده پایینتر از نت نوشته شده به صدا درمیآیند. ترومپت C (دو) بیشتر در ارکسترها استفاده میشود و نتهای آن دقیقاً مطابق با نت نوشته شده به صدا درمیآیند، که برای هماهنگی با سازهای دیگر ارکستر مفید است.
این قابلیت به دلیل ترکیب عملکرد سه کلید (پیستون) و مهارت نوازنده در کنترل “امبوژور” (فشار و شکل لب‌ها) و فشار هوای دمیده شده است. هر ترکیب از کلیدها یک “سری هارمونیک” از نت‌ها را فراهم می‌کند و نوازنده با تغییر فشار هوا، می‌تواند نتهای مختلف آن سری را به صدا درآورد. این ترکیب پیچیده، امکان اجرای همه نت‌ها فقط با سه کلید! را فراهم می‌کند.
نتیجه‌گیری
ترومپت، این ساز برنجی با تاریخچه‌ای کهن و صدایی درخشان، همواره در طول تاریخ نقش‌های مهم و متنوعی ایفا کرده است. از شیپور جنگی در میدان نبرد تا ستاره‌ای در ارکسترهای سمفونیک و گروه‌های پرشور جز، ترومپت توانایی‌های بی‌نظیری در بیان احساسات و خلق ملودی‌های فراموش‌نشدنی از خود نشان داده است. با وجود تنها سه کلید، مهارت نوازندگان در کنترل هوا و لب‌ها، دامنه صوتی وسیع و رنگ‌های صوتی هزارگانه آن را به نمایش می‌گذارد. امیدواریم این مقاله در “مجله موسیقی آکورد” به شما در معرفی ساز ترومپت و درک عمیق‌تر از جایگاه این ساز قدرتمند در دنیای موسیقی کمک کرده باشد.
بدون دیدگاه